Sự ra đời của Đề cương được đánh giá như ngọn đuốc soi đường định hướng tư tưởng, nhận thức cho toàn dân ta trong cuộc đấu tranh với nền văn hóa thuộc địa, tiến lên xây dựng chế độ mới, nền văn hóa mới.

Nội dung Đề cương không chỉ vạch ra âm mưu, thủ đoạn và nguy cơ của nền văn hóa Việt Nam dưới ách phát xít Nhật –Pháp mà còn có giá trị như ngọn đuốc soi đường định hướng tư tưởng, nhận thức, phương châm hoạt động cho nền văn hóa Việt Nam. Chỉ ra rằng, văn hóa không tách rời sự nghiệp cách mạng, mà có vị trí quan trọng với thắng lợi của sự nghiệp cách mạng. Mặt trận văn hóa có mối quan hệ chặt chẽ với mặt trận kinh tế và mặt trận chính trị. Sự nghiệp văn hóa là của toàn dân, đặt dưới sự lãnh đạo của Đảng.

Cấu trúc Bản Đề cương văn hoá Việt Nam được trình bày theo 5 phần: “Cách đặt vấn đề”; “Lịch sử và tính chất văn hóa Việt Nam”; “Nguy cơ của văn hóa Việt Nam dưới ách phát xít Nhật, Pháp”; “Vấn đề cách mạng văn hóa Việt Nam”; “Nhiệm vụ cần kíp của những nhà văn hóa mác xít Đông Dương và nhất là những nhà văn hóa mác xít Việt Nam”.

Một trong những giá trị nổi bật của bản Đề cương lịch sử là đề ra ba nguyên tắc, ba tính chất cơ bản của nền văn hóa: Dân tộc hóa, Đại chúng hóa và khoa học hóa, được nêu ra trong mục 4, phần “Vấn đề cách mạng Văn hóa Việt Nam”. Những nguyên tắc đó đi vào thực tiễn, tạo ra sự chuyển biến sâu sắc trong quá trình xây dựng và phát triển nền văn hóa Cách mạng Việt Nam.

Vì sao phải Dân tộc hóa? Đề cương đã chỉ rõ tính chất văn hóa Việt Nam hiện tại là thuộc địa, nô dịch. Trong quá trình cai trị, chính sách văn hóa của Pháp luôn cổ xúy cho tư tưởng thân Pháp, vong bản, ngăn cản những tư tưởng tiến bộ vào Việt Nam, tuyên truyền chủ nghĩa đầu hàng và chủ nghĩa ái quốc mù quáng, hẹp hòi. Chính sách văn hóa của Nhật thì tuyên truyền chủ nghĩa Đại Đông Á, cho rằng, người Nhật là cứu tinh của giống da vàng... Từ đó, Đề cương khẳng định, những thù đoạn phát xít đó trói buộc và giết chết văn hóa Việt Nam. Nếu tiếp tục theo nền văn hóa phát xít (văn hóa trung cổ và nô dịch) thì văn hóa dân tộc Việt Nam sẽ nghèo nàn, thấp kém. Vì vậy, để thoát khỏi tình trạng đó, nhất định phải dân tộc hóa nền văn hóa. Dân tộc hóa là chống mọi ảnh hưởng nô dịch và thuộc địa khiến cho văn hóa Việt Nam phát triển độc lập, thoát khỏi sự phụ thuộc của văn hóa phát xít, thực dân bằng chủ nghĩa yêu nước và lòng tự tôn dân tộc.

Vì sao phải Đại chúng hóa? Với mục đích nô dịch dân ta, chủ nghĩa phát xít thực dân chỉ phát triển văn hóa, giáo dục nhỏ giọt ở một bộ phận nhỏ tầng lớp trên của xã hội để làm công cụ tay sai cho chúng; ở nông thôn, văn hóa làng vẫn tồn tại trong chính sách “bần cùng hóa và ngu dân hóa”. Vì vậy, hầu hết sáng tác văn hóa của tầng lớp tri thức thời kỳ đó với nội dung xu nịnh thực dân hoài cổ, xa rời thực tế... là thứ xa xỉ với nhân dân lao động. Vì vậy phải đại chúng hóa, phải đưa văn hóa gần gũi với đời sống của quần chúng, phục vụ quần chúng. Nói cách khác, quần chúng phải là người thụ hưởng, là cội nguồn, cảm hứng sáng tạo văn hóa.

Vì sao phải Khoa học hóa? Cũng xuất phát từ chính sách văn hóa phản động của chủ nghĩa phát xít, thực dân. Những thỏi hư tật xấu được chúng dung dưỡng, nạn cờ bạc, nghiện rượu, nghiện hút được khuyến khích. Các hủ tục ma chay, nạn bỏi toán, đồng bóng, mê tín dị đoan ngày càng nặng nề, dẫn đến kết quả hầu hết nhân dân ta mù chữ, thất học. Trong khi đó, một nền văn hóa tiến bộ cần phải cổ nền tảng khoa học vững chắc. Chính vì vậy, cần phải khoa học hóa nền văn hóa, chống lại tất cả những gì làm cho văn hóa trái khoa học, phản tiến bộ, làm được như vậy mới có thề vực dậy súc mạnh của dân tộc, theo kịp các nước tiên tiến trên thế giới.

Như vậy, trong tình thế cấp bách của lịch sử dân tộc, để huy động lực lượng cho một cuộc cách mạng có ý nghĩa sống còn đối với vận mệnh của đất nước. Đảng đã cho ra đời bản Bản Đề cương văn hoá Việt Nam, được coi là Tuyên ngôn của Đảng về một nền văn hóa dân tộc, mang tính dân tộc, đại chúng và khoa học, giải phóng nền văn hóa Việt Nam khỏi xiềng xích nô lệ. Ba nguyên tắc mà Đề cương nêu ra chính là ba khẩu hiệu hành động, thức tỉnh đội ngũ trí thức tập hợp lực lượng dưới lá cờ của Đảng, xây dựng một nền văn hóa mới cho tương lai dân tộc. Dưới ánh sáng soi đường của Đề cương văn hoá Việt Nam, các tầng lớp tri thức yêu nước của dân tộc tham gia Hội Văn hóa cứu quốc, hết lòng phụng sự cho Đảng, cho dân tộc. Từ đó cho ra đời nhiều tác phẩm văn hóa bất hủ, có sức hiệu triệu đông đảo quần chúng vùng lên, góp phần vào thắng lợi cho sự nghiệp giải phóng dân tộc.

Với giá trị định hướng, soi đường thì những nội dung của Đề cương văn hoá Việt Nam vẫn còn nguyên giá trị. Ba nguyên tắc, ba tính chất cơ bản của nền văn hóa Việt Nam thời điểm đó vẫn mang giá trị thời sự, là mục đích phấn đấu để xây dựng nền văn hóa mới hiện nay. Trong bối cảnh giao lưu, hội nhập mạnh mẽ hiện nay, việc tiếp thu các nền văn hóa bên ngoài sẽ dẫn đến nguy cơ mất bản sắc văn hóa dân tộc nếu chúng ta không đủ nội lực văn hóa. Vì vậy, đề cao bản sắc văn hóa dân tộc chính là vũ khí để bảo vệ sự độc lập của nền văn hóa đất nước trước xu thế toàn cầu hóa văn hóa, thức tỉnh tinh thần và ý chí dân tộc. Tuy nhiên, bảo vệ và đề cao truyền thống văn hóa dân tộc không có nghĩa là có giữ những yếu tố văn hóa cổ hũ, lỗi thời làm thụt lùi sự phát triển của dân tộc, không có nghĩa là cự tuyệt với các trào lưu văn hóa bên ngoài. Lịch sử cho thấy, nếu chúng ta không mở cửa để tiếp thu các tư tưởng văn hóa tiến bộ từ bên ngoài, chúng ta sẽ tụt hậu, là nước nhược tiểu trên trường quốc tế. Chính vì vậy, nguyên tắc khoa học hóa với nội dung chống lại những cái lạc hậu, phản khoa học, phản tiến bộ, tiếp thu tinh hoa văn hóa nhân loại để tiến lên phía trước chưa bao giờ xưa cũ.

Hơn hết, lịch sử dân tộc hàng nghìn năm đến nay cho thấy nguồn gốc sức mạnh của dân tộc là ở quần chúng Nhân dân. Đảng lãnh đạo mặt trận văn hóa mà văn hóa không mang tính đại chúng, không xuất phát từ đời sống nhân dân và vì dân phục vụ sẽ không tập hợp được sức mạnh to lớn ấy. Do đó có thể thấy, nguyên tắc Dân tộc, Đại chúng, Khoa học trong xây dựng nền văn hóa mới vẹn nguyên giá trị. Đó là nền văn hóa đề cao truyền thống của dân tộc, nền văn hóa đứng về phía nhân dân, phục vụ nhân dân, mang đậm tính nhân văn sâu sắc. Trải qua 80 năm, nhưng những quan điểm, nguyên tắc, giá trị định hướng của Đề cương vẫn được kế thừa, đồng thời bổ sung, hoàn thiện. Điều đó được thể hiện trong Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội được thông qua tại Đại hội lần thứ VII (6-1991) xác định “nền văn hóa mà chúng ta xây dựng là nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc”[1], là một trong sáu đặc trưng cơ bản của chế độ xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam.

Hội nghị lần thứ năm Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa VIII đã ra Nghị quyết về “Xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc”[2]. Đây không chỉ là một văn kiện mang tính đường lối, chủ trương, chính sách của Đảng trên lĩnh vực văn hóa, mà còn thể hiện tư duy lý luận văn hóa một cách toàn diện và sâu sắc trong giai đoạn cách mạng mới.

Hội nghị Trung ương 9 khóa XI đã ban hành Nghị quyết số 33-NQ/TW, ngày 9-6-2014, về “Xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững của đất nước” đã cho thấy, sự phát triển tư duy lý luận của Đảng, sự sáng tạo của Đảng trong nhận thức về vị trí, vai trò của văn hóa, đặc biệt là yếu tố con người, trong xác định phương hướng, động lực và đặc thù của hoạt động xây dựng và phát triển văn hóa, con người, đồng thời đã tiếp thu những tinh hoa lý luận về văn hóa, văn nghệ của thế giới theo tinh thần đổi mới của Đảng.

Nghị quyết Đại hội XII của Đảng xác định “Xây dựng nền văn hóa và con người Việt Nam phát triển toàn diện, hướng đến chân - thiện - mỹ, thấm nhuần tinh thần dân tộc, nhân văn, dân chủ và khoa học... Xây dựng con người Việt Nam phát triển toàn diện phải trở thành một mục tiêu của chiến lược phát triển. Đúc kết và xây dựng hệ giá trị văn hóa và hệ giá trị chuẩn mực của con người Việt Nam thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế”[3].

Đại hội XIII của Đảng xác định: “Tập trung nghiên cứu, xác định và triển khai xây dựng hệ giá trị quốc gia, hệ giá trị văn hóa và chuẩn mực con người gắn với giữ gìn, phát triển hệ giá trị gia đình Việt Nam trong thời kỳ mới… Tăng cường giáo dục lòng yêu nước, lòng tự hào dân tộc, truyền thống và lịch sử dân tộc, ý thức trách nhiệm xã hội cho các tầng lớp nhân dân, nhất là thanh niên”[4]. Nghị quyết Đại hội XIII của Đảng cũng nhấn mạnh “Tiếp tục đổi mới toàn diện nội dung và phương thức lãnh đạo của Đảng, nâng cao hiệu lực, hiệu quả quản lý của Nhà nước về văn hóa”[5].

Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng khẳng định: “Nền văn hóa mà chúng ta xây dựng là nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, một nền văn hóa thống nhất trong đa dạng, dựa trên các giá trị tiến bộ, nhân văn; chủ nghĩa Mác - Lê-nin và tư tưởng Hồ Chí Minh giữ vai trò chủ đạo trong đời sống tinh thần xã hội, kế thừa và phát huy những giá trị truyền thống tốt đẹp của tất cả các dân tộc trong nước, tiếp thu những thành tựu, tinh hoa văn hóa nhân loại”[6].

Ra đời cách đây tròn 80 năm nhưng những quan điểm, nguyên tắc, chủ trương đúng đắn, kịp thời của Đảng về văn hóa đến nay vẫn vẹn nguyên giá trị và tinh thần thời đại sâu sắc, thể hiện tư duy, tầm nhìn và khát vọng của toàn Đảng, toàn dân nỗ lực, quyết tâm, đổi mới, sáng tạo, cống hiến để vun đắp nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, giàu bản sắc, tạo sức mạnh, nguồn lực nội sinh để xây dựng nước.

Cẩm Trang