Nhận thức rõ điều đó, tỉnh Đắk Nông đã có nhiều hoạt động, giải pháp nâng tầm giá trị của các di tích lịch sử và văn hóa truyền thống trên địa bàn, vừa trờ thành mục, vừa là động lực thúc đẩy kinh tế - xã hội phát triển.

Thực trạng về bảo tồn, khai thác, phát huy các giá trị di tích, văn hóa truyền thống ở tỉnh Đắk Nông

Đắk Nông là tỉnh có xuất phát điểm thấp, điều kiện kinh tế - xã hội còn nhiều khó khăn, thành phần dân tộc đa dạng, với 40 dân tộc cùng sinh sống; giàu truyền thống, văn hóa lâu đời, nhiều di tích lịch sử đặc biệt.  Yếu tố văn hóa được xác định là nguồn lực quan trọng thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội của tỉnh, đồng thời, nhằm cụ thể hóa các đường lối, chính sách của Đảng và Nhà nước về gìn giữ và phát huy các giá trị di tích lịch sử, văn hóa truyền thống, Ban Thường vụ Tỉnh ủy và các cấp ủy trong tỉnh quan tâm lãnh đạo, chỉ đạo, cụ thể hóa bằng chỉ thị, chính sách,... nhằm nâng tầm giá trị các yếu tố văn hóa trong tình.

Chủ tịch Hồ Chí Minh từng chỉ ra bốn yếu tố cần phải chú trọng ngang nhau trong công cuộc kiến thiết nước nhà, gồm: chính trị, kinh tế, xã hội, văn hóa^([1]), như vậy, theo Người, “văn hóa” là một trong bốn yếu tố hàng đầu cấu thành đời sống xã hội và cần được chú trọng như các yếu tố khác (chính trị, kinh tế, xã hội). Tư tưởng của Người một mặt nhấn mạnh vai trò then chốt của văn hóa trong quá trình xây dựng và phát triển đất nước, đồng thời, phê phán những tư duy, quan điểm có phần chủ quan, coi nhẹ tầm quan trọng của văn hóa trong bối cảnh mơi (như một lĩnh vực phụ, “ăn theo” các lĩnh vực khác, đánh giá sai về vai trò thúc đẩy sự sáng tạo, dẫn dắt soi đường của văn hóa).       

Phát huy các giá trị lịch sử, văn hóa truyền thống là vấn đề chiến lược trong mục tiêu xây dựng nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc của Đảng. Thực hiện những chủ trương, định hướng của Trung ương, đặc biệt là Nghị quyết số 03/NQ-TW, ngày 16-6-1998, của Ban Chấp hành Trung ương, “Về xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc”, những năm gần đây, việc khôi phục, kế thừa và phát huy các giá trị di tích lịch sử, văn hóa truyền thống của đồng bào là người dân tộc thiểu số ở Tây Nguyên nói riêng, các dân tộc trên cả nước nói chung đạt được nhiều kết quả quan trọng, góp phần nâng cao chất lượng đời sống tinh thần cho người dân. Trong đó, tỉnh Đắk Nông tập trung triển khai nhiều đề án lớn của Chính phủ và địa phương nhằm tìm kiếm, khôi phục và bảo tồn các giá trị di tích lịch sử, văn hóa của đồng bào các dân tộc thiểu số⁽[2]⁾ và đạt được một số kết quả tích cực, thể hiện ở những khía cạnh sau:

Thứ nhất, công tác tìm kiếm, lưu trữ tư liệu lịch sử dần được quan tâm, triển khai có hiệu quả để phục vụ quá trình học tập, nghiên cứu lịch sử từng địa phương; việc bảo tồn, phục dựng, phát huy giá trị các di tích lịch sử được chú trọng đầu tư, nhất là về cơ sở vật chất. Hiện nay, toàn tỉnh Đắk Nông có 11 di tích đã được nhà nước xếp hạng⁽[3]⁾, trong đó, một số di tích nằm trong danh sách được đầu tư tu bổ, tôn tạo nhằm khắc phục tình trạng xuống cấp, bảo đảm an toàn lâu dài cho công trình, đáp ứng nhu cầu sinh hoạt lịch sử, văn hoá, tín ngưỡng của nhân dân. Bên cạnh đó, trong những ngày kỷ niệm lớn của đất nước hoặc của tỉnh, tại các điểm di tích lịch sử cách mạng, các cấp ủy, chính quyền, đoàn thể chính trị - xã hội cùng nhân dân thường xuyên tổ chức hoạt động gìn giữ, dâng hương tri ân các bậc tiền bối, anh hùng liệt sỹ,… đồng thời, nhân dân toàn tỉnh, nhất là thế hệ trẻ, đoàn viên thanh niên có dịp được lắng nghe, học hỏi, nâng cao kiến thức và trân trọng các trang sử hào hùng của dân tộc trong từng thời kỳ cách mạng. Ngoài ra, các điểm di tích lịch sử ngày càng đóng vai trò như những “địa chỉ đỏ” có chức năng giáo dục, khơi gợi truyền thống yêu nước cho người dân, đặc biệt thế hệ trẻ, những chủ nhân tương lai của đất nước; hàm chứa các giá trị văn hóa tâm linh, đáp ứng nhu cầu tôn giáo, tín ngưỡng của nhân dân; là phương tiện khơi dậy niềm tự hào cũng như nâng cao ý thức cộng đồng trong gìn giữ, phát huy, quảng bá những giá trị lịch sử trường tồn của dân tộc.

Thứ hai, tỉnh Đắk Nông tập trung chỉ đạo triển khai nội dung Giáo trình lịch sử địa phương (hệ thống những kiến thức về lịch sử, văn hóa truyền thống của địa phương) vào chương trình giảng dạy ở các cấp học, ngành; Trường Chính trị tỉnh hoàn thành việc phát hành tài liệu về “Tình hình nhiệm vụ địa phương”; đồng thời, Sở Giáo dục và Đào tạo triển khai biên soạn, hoàn chỉnh tập giáo trình “Tài liệu giáo dục địa phương (lớp 2, lớp 6)” đưa vào giảng dạy trong hệ thống giáo dục quốc dân,... Từ đó, góp phần xây dựng, củng cố niềm tin và nâng cao kiến thức, hiểu biết căn bản, đồng thời nâng cao hiệu quả tuyên truyền, giáo dục đối với cán bộ, giáo viên, sinh viên, học sinh về giá trị văn hóa truyền thống của địa phương; tạo động lực thúc đẩy sự tham gia tích cực vào nhiệm vụ bảo vệ, phát huy giá trị các di tích lịch sử, văn hóa truyển thống của các thế hệ cha ông để lại cho dân tộc.

Thứ ba, các cơ quan báo chí của tỉnh tăng cường công tác thông tin, tuyên truyền những nội dung liên quan đến lịch sử, văn hóa truyền thống của dân tộc, địa phương trên các phương tiện thông tin đại chúng; tích cực đấu tranh phản bác những luận điệu xuyên tạc, bóp méo sự thật về lịch sử dân tộc, góp phần đấu tranh, bảo vệ nền tảng tử tưởng của Đảng hiện nay. Nhằm quán triệt sâu sắc quan điểm phát triển văn hóa xuyên suốt của Đảng, đúc kết từ những kinh nghiệm thực tiễn, tỉnh Đắk Nông xác định cần khai thác hiệu quả những tiềm năng, lợi thế về tài nguyên du lịch dựa trên nền tảng phát huy các lợi thế tự nhiên, các giá trị văn hoá - đặc trưng sinh thái địa phương; tận dụng Công viên địa chất toàn cầu UNESCO Đắk Nông trong nhiệm vụ bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa các dân tộc tỉnh Đắk Nông; xây dựng môi trường và đời sống văn hóa lành mạnh, nâng cao chất lượng cuộc sống của nhân dân. Tỉnh Đắk Nông cũng ban hành 2 chương trình hành động  cụ thể: Một là, sưu tầm, nghiên cứu, bảo tồn và phát huy các loại hình di sản văn hóa phi vật thể có nguy cơ thất truyền của các dân tộc thiểu số tại chỗ tỉnh Đắk Nông; Hai là, phát triển du lịch và du lịch gắn với Công viên địa chất toàn cầu UNESCO Đắk Nông giai đoạn 2021 - 2025, đây được xem là giải pháp căn cơ, tổ chức thực hiện tốt giải pháp sẽ phát huy hiệu quả nguồn lực đầu tư của nhà nước, xã hội và cộng đồng vào công tác bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của đồng bào các dân tộc thiểu số và dần trở thành nguồn sinh kế chính cho cộng đồng.

Thứ tư, từ nhận thức về vai trò của công tác bảo tồn, phát huy các giá trị lịch sử - văn hóa gắn với phát triển kinh tế, tỉnh Đắk Nông đã sớm nghiên cứu, khai thác các giá trị về địa chất, địa mạo của hệ thống hang động núi lửa đặc trưng, gắn với phát huy các giá trị văn hoá trong xây dựng đất nước. Việc được UNESCO công nhận Công viên địa chất toàn cầu UNESCO Đắk Nông (tháng 7-2020) mở ra cơ hội cho sự phát triển dựa trên nền tảng những đặc trưng văn hóa địa phương của Đắk Nông^([4]). Đặc biệt, tỉnh Đắk Nông nghiên cứu, tiếp nhận nhiều kinh nghiệm trong và ngoài nước để xác định hướng bảo tồn các giá trị văn hóa bằng việc phát triển du lịch cộng đồng với chủ thể tham gia trực tiếp và chủ yếu là người dân địa phương trong các giai đoạn phát triển ở mọi hoạt động du lịch, bước đầu đã mang lại những kết quả khả quan, khẳng định tính đúng đắn trong định hướng và hành động của chính quyền. Từ những yêu cầu của phát triển du lịch, các ngành, nghề truyền thống (dệt thổ cẩm, đan lát, văn hóa cồng chiêng,...), việc nghiên cứu, học hỏi các giá trị văn hóa, lịch sử truyền thống (để đáp ứng nhu cầu tìm hiểu của du khách) dần được tự thân cộng đồng khôi phục, phát huy (với sự hỗ trợ của các ngành văn hóa)^([5]).

 Những khó khăn, hạn chế

Sau 18 năm tái thành lập, tỉnh Đắk Nông đã có nhiều thành tự trong việc bảo tồn, phát huy các giá trị di tích lịch sử, văn hóa truyền thống. Tuy nhiên, trước những tác động phức tạp, đa chiều của quá trình hội nhập quốc tế, nhất là làn sóng văn hóa hiện đại tràn vào đời sống tinh thần của giới trẻ ngày càng mạnh mẽ, việc kế thừa và phát huy truyền thống văn hóa các dân tộc đặt ra nhiều vấn đề nan giải, khó khăn hơn trước, thể hiện chủ yếu trên một số nội dung sau:

Một là, tư duy quản lý văn hóa chưa theo kịp sự phát triển, đổi mới nhanh chóng của xã hội; cơ chế quản lý vẫn còn dấu ấn hành chính - mệnh lệnh, áp đặt; các hoạt động bảo tồn, phát triển văn hóa thường bị sa đà vào các hoạt động văn hóa cụ thể, các công việc sự vụ, phong trào mà chưa thực sự phát huy được đầy đủ trách nhiệm, vai trò của xã hội, cộng đồng, doanh nghiệp và các hiệp hội nghề nghiệp. Ngoài ra, không ít dự án, kế hoạch được xác định và xây dựng từ cấp vĩ mô, chưa xuất phát từ yêu cầu của thực tiễn cơ sở, dẫn đến khó khăn không nhỏ cho địa phương trong việc xây dựng phương án, áp dụng chính sách hỗ trợ cho các dự án.

Hai là, cơ chế thanh lọc, ngăn chặn những tác động tiêu cực từ quá trình tiếp biến văn hóa toàn cầu là điểm yếu trong quản lý nhà nước về văn hóa. Sự phát triển rất nhanh của các công cụ đa phương tiện, truyền thông số, mạng xã hội đã mang lại cơ hội hưởng thụ nhiều giá trị văn hóa mới, nhưng cũng là nguy cơ tạo làn sóng lấn át, cuốn trôi những giá trị văn hóa truyền thống, tuy là vấn đề không mới, nhưng những năm qua chúng ta vẫn lúng túng trong cách quản lý, định hướng giá trị văn hóa - lịch sử, nhất là cho lớp trẻ.

Ba là, nguồn nhân lực cho sự phát triển văn hóa ở cơ sở thực sự chưa đáp ứng, theo kịp sự phát triển phong phú, đa dạng, và phức tạp của hoạt động văn hóa. Với đặc thù không gian, địa lý như ở Đẳk Nông nói riêng, Tây Nguyên nói chung, chức danh công chức thực hiện 2 nhiệm vụ “văn hóa” và “xã hội” như hiện nay, yêu cầu làm tốt công tác quản lý, định hướng bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa truyền thống ở cơ sở là rất khó thực hiện. Bên cạnh đó, tuy đã có nhiều cơ chế đầu tư, hỗ trợ cho các dự án bảo tồn, phát triển các giá trị văn hóa truyền thống gắn với phát triển kinh tế, nhưng hiện nay, một số cơ chế chính sách hỗ trợ cho công tác bảo tồn, phát triển các giá trị văn hóa truyền thống, cho phát triển kinh tế xã hội vùng đồng bào DTTS chưa bắt kịp với những thay đổi “mau lẹ” của thực tiễn.

Một số nhiệm vụ, giải pháp trong thời gian tới

Thứ nhất, cần nâng cao hơn nữa trách nhiệm các cấp uỷ Đảng, chính quyền địa phương và các ngành chức năng đối với công tác bảo tồn, tôn tạo và phát huy giá trị khu di tích lịch sử, văn hóa; cần có cơ chế phân bổ nguồn lực, giao cho các sở, ban, ngành, ủy ban nhân dân các huyện, thành phố chủ động xây dựng dự toán, kế hoạch tổ chức các chương trình, hoạt động. Tổ chức tập huấn phổ biến các văn bản pháp luật về bảo vệ và phát huy các di sản văn hóa; xây dựng chương trình, kế hoạch và phối hợp với cơ quan báo, đài đẩy mạnh  và đa dạng hóa các hình thức thông tin về các nội dung về tiềm năng, lợi thế và giá trị to lớn của di tích lịch sử, văn hóa trong công cuộc phát triển kinh tế, xã hội của địa phương.

Thứ hai, cần có cơ chế đầu tư xây dựng hệ thống các thiết chế và cơ sở vật chất cho hoạt động văn hóa đồng bộ, phù hợp với đặc điểm vùng, miền, với nhu cầu và nguyện vọng của người dân; sửa đổi, bổ sung các quy định liên quan đến quản lý di sản văn hóa, du lịch, xây dựng,... nhằm xác lập vai trò của cộng đồng đối với bảo tồn di sản; vai trò và quyền lợi của cộng đồng trong phát triển du lịch. Đồng thời xây dựng, hoàn thiện quy định, cơ chế đặc thù trong việc quy hoạch, xây dựng các điểm du lịch cộng đồng, du lịch di sản gắn với văn hóa cộng đồng, tôn trọng tính đa dạng văn hóa, tính chỉnh thể nguyên hợp của di sản văn hóa phi vật thể; có chính sách, cơ chế khuyến khích đội ngũ văn nghệ sĩ, nghệ nhân là người dân tộc thiểu số sáng tác và trao truyền các giá trị văn hóa truyền thống

Thứ ba, phải xác định văn hóa là nền tảng tinh thần của xã hội, văn hóa vừa là mục tiêu, vừa là động lực, vừa là nguồn lực nội sinh quan trọng nhất của phát triển kinh tế - xã hội. Chăm lo văn hóa chính là chăm lo củng cố nền tảng tinh thần của xã hội; động lực của sự phát triển kinh tế - xã hội cũng phải được tìm trong văn hóa, trong nguồn lực con người, trong tiềm năng sáng tạo của con người và trong các giá trị di sản văn hóa của dân tộc và tinh hoa văn hóa nhân loại. Phát triển không chỉ là tăng trưởng kinh tế, chạy theo tăng trưởng kinh tế với bất cứ giá nào; không phải là hy sinh mặt xã hội, hy sinh văn hóa, hy sinh phẩm giá con người. Phát triển phải nhằm mục tiêu văn hóa, vì xã hội công bằng, dân chủ, văn minh, vì tự do, hạnh phúc của con người, vì phúc lợi của nhân dân. Đây mới là sự phát triển bền vững, toàn diện, bao trùm mà bác Hồ và Đảng ta đã nhất quán chủ trương.

Thứ tư, phát huy cao độ các giá trị của di tích bằng việc tổ chức nhiều hoạt động tại khu di tích, kết hợp giữa nhà trường với bảo tàng và di tích, gắn việc học tập tại trường với học tập ngoại khóa tại khu di tích cho học sinh trên địa bàn tỉnh nói chung, các huyện, thành phố nói riêng. Ngoài ra, cần có cơ chế sử dụng các nguồn lực, trong đó vai trò đầu mối thuộc về Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch, chủ trì phối hợp với các địa phương, đơn vị để huy động các nuồn lực hợp pháp đầu tư cho sự phát triển các di sản văn hóa của tỉnh, nhất là các di tích lịch sử, văn hóa truyền thống của đồng bào dân tộc thiểu số, coi đây là nhiệm vụ chính trị, là động lực thực hiện các đột phá phát triển nhanh, bền vững, theo tinh thần Đại hội lần thứ XII của Đảng bộ tỉnh.

Thứ năm, tăng cường công tác kiểm tra, giám sát của cơ quan chức năng, kịp thời phát hiện biểu dương những tổ chức, cá nhân tích cực, đồng thời phê phán, xử lý nghiêm những biểu hiện tiêu cực, những trường hợp vi phạm làm ảnh hưởng xấu đến di tích.lịch sử, văn hóa trên địa bàn tỉnh là việc làm thiết thực, thường xuyên gắn với phát triển kinh tế - xã hội ở địa phương đồng thời giữ gìn và lưu truyền cho các thế hệ mai sau, góp phần xây dựng nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc hòa vào dòng chảy nền văn hóa – đa dạng trong tính thống nhất của dân tộc ta.

Đoàn Văn Kỳ