Năm 1915, Nguyễn Phong Sắc chuyển lên học ở trường Công ích. Từ năm 1920 đến năm 1924, vào trường Bưởi theo học hệ cao đẳng tiểu học với chương trình học bốn năm. Năm 1924, dời trường Bưởi, Nguyễn Phong Sắc làm việc ở Sở Tài chính Đông Dương. Cuối năm 1926, Nguyễn Phong sắc gia nhập Hội Việt Nam cách mạng Thanh niên.

Nguyễn Phong Sắc nhận thấy giai cấp công nhân phần lớn đều xuất thân từ giai cấp nông dân, những người không có ruộng để cày cấy, ông cảm thông, gần gũi với những người lao động; chứng kiến sự tàn ác của thực dân Pháp, sự nhu nhược, tham lam của bọn quan lại Nam triều; nhận rõ thủ đoạn và sự liên kết của chính quyền thực dân với bọn tay sai phong kiến, địa chủ để đàn áp Nhân dân. Nguyễn Phong Sắc say mê tìm tòi kinh điển Mác - Lênin, nghiên cứu sách, báo, đặc biệt là những tài liệu, bài báo của Nguyễn Ái Quốc đã giúp ông từng bước giác ngộ về lý luận chính trị, hiểu biết về giai cấp và tầng lớp xã hội Việt Nam.

Năm 1927, Nguyễn Phong Sắc thôi việc ở Sở Tài chính, tham gia hoạt động cách mạng chống lại sự thống trị của thực dân Pháp. Ngày 07/03/1929, Nguyễn Phong Sắc cùng các đồng chí Ngô Gia Tự, Nguyễn Đức Cảnh và các đồng chí khác thành lập tổ chức đảng đầu tiên ở trong nước.

Ngày 17/6/1929, Nguyễn Phong Sắc tham gia thành lập Đông Dương Cộng sản Đảng; sau đó, Đồng chí được phân công vào Nghệ An gặp đồng chí Võ Mai thành lập Xứ ủy Đông Dương Cộng sản Đảng ở Trung Kỳ, do Nguyễn Phong Sắc làm Bí thư Xứ ủy Trung kỳ.

Đồng chí đã xây dựng được các chi bộ cộng sản ở Nhà máy Trường Thi, Nhà máy Diêm - Bến Thủy, Trường Quốc học Vinh … và chỉ đạo việc phát triển Đảng ở các tỉnh Trung Kỳ. Đồng chí chú ý xây dựng các tổ chức quần chúng, tập hợp công nhân, nông dân, học sinh để giáo dục, giác ngộ và tập dượt cho họ đấu tranh. Đến cuối năm 1929, riêng ở Nghệ An, đã thành lập được Công hội đỏ, Nông hội đỏ; Đồng chí trực tiếp chỉ đạo việc xây dựng sinh hội đỏ Nghệ An, duyệt bài cho báo Xích Sinh và thảo truyền đơn vận động thanh niên, học sinh.

Ngày 3/2/1930, Đảng Cộng sản Việt Nam ra đời đã kịp thời lãnh đạo nhân dân ta vùng lên đấu tranh chống thực dân xâm lược và phong kiến tay sai. Cao trào cách mạng đã diễn ra trên 25 tỉnh, thành trong cả nước, đặc biệt mạnh mẽ từ ngày Quốc tế Lao động 1/5/1930.

Ở Nghệ - Tĩnh, phong trào đấu tranh bùng nổ vào sáng 1/5/1930 với sự tham gia của công nhân khu công nghiệp Vinh - Bến Thủy và nông dân các huyện lân cận đòi tăng lương, giảm giờ làm, bỏ sưu, giảm thuế, chống khủng bố, ủng hộ cuộc đấu tranh của công nhân nhà máy dệt Nam Định, ủng hộ Liên bang Xô Viết. Từ tháng 5 - 8/1930, ở vùng Nghệ - Tĩnh đã có đến 97 cuộc bãi công và biểu tình của công nhân và nông dân.

Chân dung đồng chí Nguyễn Phong Sắc và những bài báo của Xứ ủy Trung Kỳ cổ vũ tinh thần đấu tranh cách mạng trong phong trào Xô viết Nghệ Tĩnh; Đội tự vệ đỏ ở Hòa Quân - Đông Sớ - Nghệ An trong cao trào Xô viết Nghệ - Tĩnh 1930 - 1931. Ảnh sưu tầm.

Ngày 1/8/1930, công nhân khu công nghiệp Vinh - Bến Thủy tổng bãi công, đánh dấu một thời kỳ mới, thời kỳ đấu tranh kịch liệt đã đến. Hòa nhịp với phong trào đấu tranh của công nhân, nông dân Nghệ - Tĩnh đã tổ chức nhiều cuộc biểu tình có vũ trang tự vệ kéo đến các huyện đường Can Lộc (ngày 4/8), Nam Đàn (ngày 6/8 và 30/8), Thanh Chương (ngày 12/8), Nghi Lộc (ngày 29/8) và lan rộng ra hầu khắp các huyện trong 2 tỉnh. Ngày 1/9, 20.000 nông dân huyện Thanh Chương biểu tình đòi bỏ thuế, thả tù chính trị. Lính Pháp nổ súng nhưng những người biểu tình vẫn tiến vào huyện đường, phá nhà giam, thả tù nhân, đốt hồ sơ, sổ sách và dinh trị huyện.

Để phát huy hiệu quả cao trào, đồng chí Nguyễn Phong Sắc chỉ đạo ra báo Công - nông - binh, làm cơ quan ngôn luận, thống nhất tư tưởng, chỉ đạo và hướng dẫn hệ thống tổ chức đảng của Xứ bộ thống nhất hành động trong lãnh đạo thực hiện đường lối, nghị quyết của Đảng, của Xứ ủy. Bên cạnh đó, đồng chí trực tiếp viết nhiều bài báo, sách cổ vũ phong trào, giáo dục cán bộ, đảng viên nắm vững tính chất, đối tượng, nhiệm vụ, lực lượng và vai trò lãnh đạo của Đảng đối với cách mạng Việt Nam. Những biện pháp tư tưởng và tổ chức của Xứ ủy đã góp phần xây dựng, củng cố, bảo vệ tổ chức Đảng và duy trì, phát triển các phong trào cách mạng ở Trung Kỳ lên cao trào, trở thành đỉnh cao của cách mạng cả nước.

Phong trào được đẩy lên đỉnh cao đó là cuộc đấu tranh của 8.000 nông dân huyện Hưng Nguyên ngày 12/9 với khẩu hiện như “Đả đảo chủ nghĩa đế quốc! đả đảo phong kiến”. Đoàn biểu tình xếp thành hàng dài kéo về thành phố Vinh. Thực dân Pháp đã cho máy bay ném bom xả súng liên thanh vào đoàn biểu tình, làm chết 217 người, bị thương 125 người, đốt cháy 177 nóc nhà. Hai làng Lộc Châu và Lộc Hải bị thiêu rụi hoàn toàn. Song điều đó cũng không ngăn cản được phong trào đấu tranh của nông dân, mà càng làm cho cuộc đấu tranh thêm sục sôi khiến cho chính quyền thực dân hết sức lo sợ.

Tại Hội nghị lần thứ nhất của Đảng Cộng sản Việt Nam họp tại Hương Cảng, đồng chí Nguyễn Phong Sắc được bầu vào Ban Chấp hành Trung ương và Ủy viên Thường vụ Trung ương Đảng, tiếp tục phụ trách Trung Kỳ.  Những ngày đấu tranh sôi động, đồng chí Nguyễn Phong Sắc không quản gian khổ, hy sinh, làm việc hết mình cho sự thắng lợi của các cuộc đấu tranh. Ban ngày chỉ đạo công việc, ban đêm Đồng chí viết bài đăng trên các báo của Đảng nhằm kịp thời động viên, khích lệ và uốn nắn những lệch lạc của từng cuộc đấu tranh, đồng thời vạch mặt kẻ thù, kêu gọi đồng bào vùng lên đấu tranh giành lấy tự do cơm áo và các quyền lợi thiết thực khác. Sự chỉ đạo sát sao, cụ thể của đồng chí Nguyễn Phong Sắc là một yếu tố làm cho phong trào cách mạng phát triển nhanh, mạnh, chính quyền Xô Viết được thành lập ở nhiều địa phương.

Khi địch khủng bố phong trào cách mạng, đồng chí Nguyễn Phong Sắc đã kịp thời vạch kế hoạch cho các chi bộ phải tuyệt đối bí mật, chỉ đạo các địa phương tăng cường các tổ chức đoàn thể để đối phó với địch. Trong hoàn cảnh rất khó khăn, Đồng chí vẫn mở các lớp bồi dưỡng giúp cho các chi bộ cơ sở xác định rõ vai trò của đảng viên và cốt cán các đoàn thể khi phong trào bị khủng bố, bồi dưỡng tinh thần cảnh giác cho họ trước mọi âm mưu thâm độc của kẻ thù, bảo toàn tới mức cao nhất có thể các lực lượng cách mạng.

Cao trào cách mạng 1930-1931 nói chung và Xô viết Nghệ - Tĩnh nói riêng càng lên cao, thực dân Pháp và tay sai càng lồng lộn, khủng bố điên cuồng. Cùng với đàn áp tàn bạo, chúng còn dùng âm mưu thâm độc dụ dỗ, chia rẽ hàng ngũ cách mạng và nhân dân. Ngày 03/05/1931, sau khi phổ biến nghị quyết Hội nghị Trung ương lần thứ hai của Đảng cho Xứ ủy Bắc Kỳ tại Hải Phòng trở về Hà Nội, đồng chí Nguyễn Phong Sắc đã bị địch bắt. Dù bị địch dùng hết mọi thủ đoạn từ dụ dỗ, tra tấn, nhưng bằng ý chí sắt đá và tinh thần yêu nước nồng nàn của một trí thức giác ngộ cách mạng, đồng chí Nguyễn Phong Sắc không hề bị lung lay tinh thần. Hoảng sợ trước khí thế của phong trào cách mạng Xô viết Nghệ - Tĩnh, thực dân Pháp đã hèn hạ bí mật thủ tiêu đồng chí Nguyễn Phong Sắc. Đồng chí đã hi sinh ngày 25/5/1931 sau nhiều ngày bị quân địch tra tấn.

Xô Viết Nghệ - Tĩnh, đỉnh cao của phong trào cách mạng những năm 1930 - 1931, là cuộc tổng diễn tập đầu tiên của cách mạng Việt Nam dưới sự lãnh đạo của Đảng; là mốc son chói lọi, huy hoàng đầu tiên trong lịch sử vẻ vang của Đảng và của cách mạng Việt Nam, như Hồ Chí Minh đã khẳng định “Tuy đế quốc Pháp đã dập tắt phong trào đó trong một biển máu nhưng Xô viết Nghệ - Tĩnh đã chứng tỏ tinh thần oanh liệt và năng lực cách mạng của nhân dân lao động Việt Nam. Phong trào tuy thất bại, nhưng nó rèn lực lượng cho cuộc Cách mạng Tháng Tám thắng lợi sau này”. Trong đó, Bí thư Xứ ủy Trung Kỳ Nguyễn Phong Sắc là linh hồn của cao trào Xô viết Nghệ - Tĩnh. Sự cống hiến lớn lao của đồng chí cho dân tộc và sự nghiệp cách mạng nước ta được nhân dân Nghệ - Tĩnh, nhân dân Trung Kỳ và cả dân tộc trân trọng, ghi nhận. Học tập và noi gương Đồng chí Nguyễn Phong Sắc và các đồng chí lãnh đạo tiền bối của Đảng, toàn Đảng, toàn dân và toàn quân ta nguyện chung sức, đồng lòng vượt lên khó khăn, thách thức do đại dịch Covid -19 gây ra, quyết tâm triển khai thực hiện có hiệu quả Nghị quyết Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII của Đảng, góp phần sớm hiện thực hóa mục tiêu xây dựng, phát triển đất nước phồn vinh, hạnh phúc.

Phạm Lục